3.احکام: احکام وضو، غسل و تیمّم

لطفا پرسش شماره 259 احکام با موضوع «احکام وضو، غسل و تیمّم» ثبت شده توسط «مهدی» در تاریخ 5 دی 1395 و پاسخ دفتر حفظ و نشر آثار علامه منصور هاشمی خراسانی؛ زمینه‌ساز عملی ظهور مهدی علیه السلام را بخوانید.

متن پرسش:

آیا وجود مانع بر روی ناخن‌های دست یا پا مثل موادّ آرایشی که بانوان استفاده می‌کنند، برای وضو مشکلی به وجود می‌آورد؟

پاسخ بخش پاسخگویی به پرسش‌های دفتر حفظ و نشر آثار منصور هاشمی خراسانی:

در وضو واجب است که آب به همه‌ی روی‌ها و دست‌ها تا دو آرنج برسد؛ چراکه خداوند به شستن همه‌ی آن‌ها امر کرده و فرموده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَأَیْدِیَکُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ» (مائده/ 6)؛ «ای کسانی که ایمان آوردید! هرگاه به نماز بر می‌خیزید روی‌هاتان و دست‌هاتان تا دو آرنج را بشویید» و با این وصف، اگر آب به جزئی از آن‌ها نرسد، امر خداوند امتثال نشده و این به معنای بطلان وضو است، مگر اینکه رساندن آب به جزئی از آن‌ها به سبب وجود مانعی ضروری مانند جَبیره، عسر و حرج داشته باشد؛ چراکه خداوند وجوب آن در این حال را برداشته و فرموده است: «یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلَا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ» (بقره/ 185)؛ «خداوند برایتان آسانی می‌خواهد و برایتان سختی نمی‌خواهد» و فرموده است: «مَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَٰکِنْ یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَلِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» (مائده/ 6)؛ «خداوند نمی‌خواهد که بر شما تنگنایی قرار دهد، ولی می‌خواهد که شما را پاکیزه کند و اینکه نعمتش را بر شما کامل کند، باشد که شکرگزار شوید»؛ همچنانکه اگر استفاده از آب به طور کلّی ضرر داشته باشد، وضو واجب نیست و باید به جای آن تیمّم شود؛ چنانکه خداوند فرموده است: «وَإِنْ کُنْتُمْ مَرْضَىٰ أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیدًا طَیِّبًا» (مائده/ 6)؛ «و اگر بیمار یا در سفری بودید یا یکی از شما از تخلّی آمد یا با زنان درآمیختید و آبی نیافتید، پس با خاکی پاکیزه تیمّم کنید».

از اینجا دانسته می‌شود که موادّ آرایشی زنان، هرگاه از یک سو مانع رسیدن آب به جزئی از روی‌ها یا دست‌هاشان و از سوی دیگر غیر ضروری باشند، مانع وضو محسوب می‌شوند، مانند لاک و ناخن مصنوعی برای زینت و هرگاه مانع رسیدن آب به جزئی از روی‌ها و دست‌هاشان نباشند، مانند رنگ حنا یا ضرورت داشته باشند، مانند مو و ناخن مصنوعی برای کسی که مویش ریخته و ناخنش افتاده و از باب جبیره به آن‌ها نیازمند است، مانع وضو محسوب نمی‌شوند.

این حکم درباره‌ی مسح سرها و پاها تا دو برآمدگی نیز صادق است، با این تفاوت که خداوند مسح همه‌ی آن‌ها را واجب نکرده، بلکه مسح جزئی از آن‌ها را کافی دانسته و فرموده است: «وَامْسَحُوا بِرُءُوسِکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ إِلَى الْکَعْبَیْنِ ۚ» (مائده/ 6)؛ «و بر سرهاتان و پاهاتان تا دو برآمدگی مسح کنید»، با توجّه به اینکه حرف «باء» در «بِرُءُوسِکُمْ» ظاهر در تبعیض است و قرائت «أَرْجُلَکُمْ» به صورت مجرور بنا بر مجاورت با آن رجحان دارد و با این وصف، مسح مقداری از سرها و پاها تا دو برآمدگی که بتوان آن را مسح بر آن‌ها نامید کفایت می‌کند، مانند مسح جلوی سرها و روی پاها تا دو برآمدگی که روایات فراوانی از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و اهل بیت او درباره‌ی کافی بودنش رسیده است (برای نمونه، نگاه کنید به: مصنّف عبد الرزاق، ج1، ص18 و 19؛ مصنّف ابن أبی شیبه، ج1، ص30 و 201؛ مسند الشافعی، ص14؛ مسند أحمد، ج1، ص116؛ صحیح مسلم، ج1، ص159؛ سنن ابن ماجه، ج1، ص187؛ سنن أبی داود، ج1، ص40 و 44؛ سنن البیهقی، ج1، ص58 و 61؛ مستدرک الحاکم، ج1، ص169؛ کلینی، الکافی، ج3، ص25؛ ابن بابویه، من لا یحضره الفقیه، ج1، ص37 و 47؛ طوسی، الإستبصار، ج1، ص60). این به معنای آن است که وجود مانعی بر روی سرها مانند روسری و پاها مانند لاک، هرگاه به نحوی باشد که جا برای مسح آن‌ها به مقدار کافی باقی باشد، مانع وضو محسوب نمی‌شود؛ با این تفصیل که واجب است دست کم بر روی یکی از انگشتان پاها تا دو برآمدگی مسح شود؛ چراکه امر خداوند به مسح بر پاها تا دو برآمدگی، ظاهر در وجوب مسح بر همه‌ی طول این بخش است، اگرچه مقدار کمی از عرض آن را در بر گیرد و با این وصف، اگر بر روی یکی از انگشتان پاها تا دو برآمدگی، مانعی وجود نداشته باشد، مسح بر آن کافی است؛ هر چند اکتفا به این مقدار از مسح بدون ضرورت، بر خلاف روایات امر کننده به «إسباغ وضوء» است و تبعاً ترک اولی محسوب می‌شود؛ زیرا مسلّماً اولی این است که مسح با همه‌ی کف دست بر روی همه‌ی انگشتان پاها تا دو برآمدگی انجام شود و به خاطر آرایشی ناپایدار و کم‌ارزش در زندگی دنیا، از نور و ثواب آن در آخرت کاسته نشود و هر کس زندگی دنیا را بر آخرت ترجیح دهد، بی‌گمان زیانی آشکار کرده است.