2.عقاید: شناخت آخرت؛ مسأله‌ی رجعت، حلول و تناسخ

لطفا پرسش شماره 258 عقاید با موضوع «شناخت آخرت؛ مسأله‌ی رجعت، حلول و تناسخ» ثبت شده توسط «سریر» در تاریخ 4 دی 1395 و پاسخ دفتر حفظ و نشر آثار علامه منصور هاشمی خراسانی؛ زمینه‌ساز عملی ظهور مهدی علیه السلام را بخوانید.

متن پرسش:

با عرض سلام و خسته نباشید می‌خواستم نظر علامه را در مورد تناسخ ارواح بدانم.

پاسخ بخش پاسخگویی به پرسش‌های دفتر حفظ و نشر آثار منصور هاشمی خراسانی:

«تناسخ» در اصطلاح به معنای بازگشت انسان به دنیا پس از مرگ در جسمی جدید و از طریق تولّدی دیگر است که بنا بر اعتقاد کسانی مانند بوداییان و هندوگرایان، با هدف تکامل معنوی از طریق اعمال صالح روی می‌دهد و تا زمان رسیدن به کمال معنوی ادامه می‌یابد و تکرار می‌پذیرد، در حالی که چنین پدیده‌ای عقلاً و شرعاً واقعیّت ندارد؛ عقلاً به این دلیل که از یک سو مستلزم بازگشت یک موجود از حالت بالفعل به حالت بالقوّه است که مانند بازگشت مرغ به درون تخم مرغ امکان‌پذیر نیست؛ با توجّه به اینکه هر روحی به تناسب جسم خود پدید می‌آید و رشد می‌کند و پس از جدا شدن از آن، ذاتیّات خود را از دست نمی‌دهد و به نقطه‌ی آغازینش باز نمی‌گردد و از سوی دیگر بر خلاف حسّ و وجدان عمومی است؛ با توجّه به اینکه همه‌ی مردم یگانگی زندگی و شخصیّت خود در دنیا را حسّ و وجدان می‌کنند و دست برداشتن‌شان از یک امر محسوس و وجدانی بدون دلیل قطعی معقول نیست و شرعاً به دلیل ضدّیّت آشکار آن با خبر خداوند که فرموده است: «حَتَّىٰ إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ ۝ لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحًا فِیمَا تَرَکْتُ ۚ کَلَّا ۚ إِنَّهَا کَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا ۖ وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَىٰ یَوْمِ یُبْعَثُونَ» (مؤمنون/ 99 و 100)؛ «تا آن گاه که یکی از آنان را مرگ فرا رسد، گوید: پروردگارا! من را بازگردانید، شاید عمل صالحی در چیزی که پشت سر گذاشتم انجام دهم! هرگز! این تنها سخنی است که او گوینده‌ی آن است و از فراسو‌ی‌شان برزخی است تا روزی که برانگیخته می‌شوند»، این در حالی است که احوال انسان پس از مرگ، جز با خبر خداوند شناخته نمی‌شود؛ زیرا کسانی که کاملاً مرده‌اند باز نگشته‌اند تا ما را از احوال خود خبر دهند و کسانی که باز گشته‌اند، کاملاً نمرده‌اند تا خبر آنان برای ما ملاک باشد؛ با توجّه به اینکه ممکن است تجارب آنان که باز گشته‌اند با تجارب کسانی که باز نگشته‌اند، متفاوت باشد. بنابراین، بازگشت انسان به دنیا پس از مرگ در جسمی جدید و از طریق تولّدی دیگر با هدف تکامل معنوی، عقلاً و شرعاً ممکن نیست، اگرچه آرزوی گناه‌کاران در آخرت است؛ چنانکه خداوند فرموده است: «وَقَالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنَا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَمَا تَبَرَّءُوا مِنَّا ۗ کَذَٰلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَیْهِمْ ۖ وَمَا هُمْ بِخَارِجِینَ مِنَ النَّارِ» (بقره/ 167)؛ «و کسانی که پیروی کردند گویند ای کاش برای ما بازگشتی بود تا از آنان بیزاری جوییم همان طور که آنان از ما بیزاری جستند! این گونه خداوند اعمالشان را حسرت‌هایی بر آنان می‌نمایاند و آنان از آتش خارج شونده نیستند»، چندان که گویی به آرزوی برخی از آنان در دنیا نیز تبدیل شده است؛ چنانکه یکی از یارانمان ما را خبر داد، گفت:

«سَأَلْتُ ٱلْمَنْصُورَ عَنْ قَوْلِهِمْ بِٱلتَّناسُخِ إِذا تُوُفِّیَتْ مِنْهُمْ نَفْسٌ ٱنْتَقَلَتْ إِلیٰ جِسْمٍ آخَرَ حَتّیٰ تَسْتَکْمِلَ رِزْقَها، قالَ: هٰذا مِمّا قالَ ٱللّهُ فِیهِ: <تِلْکَ أَمَانِیُّهُمْ ۗ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ>! قُلْتُ: فَلَیْسَ هٰذا بِٱلْحَقِّ؟ قالَ: إِنَّ ٱللّهَ یَقُولُ: <کَلَّا ۚ إِنَّهَا کَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا ۖ وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَىٰ یَوْمِ یُبْعَثُونَ>! قُلْتُ: إِنَّ مِنْهُمْ مَن یَقُولُ إِنَّهُ یَذْکُرُ شَیْئاً! قالَ: هٰذا مِمّا قالَ ٱللّهُ فِیهِ: <مَا لَهُمْ بِذَٰلِکَ مِنْ عِلْمٍ ۖ إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ>! ثُمَّ قالَ: ٱلتَّناسُخُ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا <فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ>!»؛ «از منصور درباره‌ی عقیده‌ی آنان به تناسخ پرسیدم که وقتی نفسی از آنان می‌میرد، به جسم دیگری انتقال می‌یابد تا آن گاه که بهره‌ی خود را کامل کند، فرمود: این از چیزی است که خداوند درباره‌اش فرموده است: <این آرزوی‌شان است، بگو برهانتان را بیاورید اگر راست می‌گویید> (بقره/ 111)! گفتم: پس این (عقیده) درست نیست؟ فرمود: خداوند می‌فرماید: <هرگز، این تنها سخنی است که او گوینده‌ی آن است و از فراسوی‌‌شان برزخی است تا روزی که برانگیخته می‌شوند> (مؤمنون/ 100)! گفتم: برخی از آنان می‌گویند که چیزهایی (از زندگی پیشین) را به یاد می‌آورند! فرمود: این از چیزی است که خداوند درباره‌اش فرموده است: <آنان را به آن علمی نیست، آنان تنها حدس می‌زنند> (زخرف/ 20)! سپس فرمود: تناسخ گمان کسانی است که (به آخرت) کافر شدند، <پس وای بر کسانی که (به آخرت) کافر شدند از آتش> (ص/ 27)»!