3.احکام: احکام عقود و معاملات مالی

لطفا پرسش شماره 207 احکام با موضوع «احکام عقود و معاملات مالی» ثبت شده توسط «رضا راضی» در تاریخ 5 تیر 1395 و پاسخ دفتر حفظ و نشر آثار علامه منصور هاشمی خراسانی؛ زمینه‌ساز عملی ظهور مهدی علیه السلام را بخوانید.

متن پرسش:

گرفتن و دادن ربا بین پدر و فرزند و زن و شوهر و گرفتن از کافر چه حکمی دارد؟

پاسخ بخش پاسخگویی به پرسش‌های دفتر حفظ و نشر آثار منصور هاشمی خراسانی:

گرفتن ربا در کتاب خداوند مطلقاً حرام است؛ چنانکه فرموده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِیَ مِنَ الرِّبَا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ» (بقره/ 278)؛ «ای کسانی که ایمان آوردید! از خداوند بترسید و هر چه از ربا باقی مانده است را واگذارید اگر مؤمن هستید» و فرموده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَأْکُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» (آل عمران/ 130)؛ «ای کسانی که ایمان آوردید! ربا را با سود روزافزون نخورید و از خدا بترسید باشد که رستگار شوید» و فرموده است: «یَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَیُرْبِی الصَّدَقَاتِ ۗ وَاللَّهُ لَا یُحِبُّ کُلَّ کَفَّارٍ أَثِیمٍ» (بقره/ 276)؛ «خداوند ربا را از بین می‌برد و صدقات را می‌افزاید و خداوند هر ناسپاس گناه‌کار را دوست نمی‌دارد» و فرموده است: «الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبَا لَا یَقُومُونَ إِلَّا کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ۚ ذَٰلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبَا ۗ وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا ۚ فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَىٰ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ ۖ وَمَنْ عَادَ فَأُولَٰئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ ۖ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ» (بقره/ 275)؛ «کسانی که ربا می‌خورند (از قبرهای خود) بر نمی‌خیزند مگر مانند کسی که شیطان او را با تماس دیوانه کرده است! این به سبب آن است که آنان گفتند: داد و ستد مانند ربا است، در حالی که خداوند داد و ستد را حلال و ربا را حرام کرده است! پس هر کس موعظه‌ای از پروردگارش به او رسید و دست برداشت چیزی که گذشته برای اوست و کارش با خداوند است و هر کس تکرار کرد آنان اهل آتشند و در آن جاودان خواهند بود»؛ همچنانکه دادن ربا إعانت بر گناه و تعدّی است و إعانت بر گناه و تعدّی در کتاب خداوند مطلقاً حرام است؛ چنانکه فرموده است: «وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۖ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ» (مائده/ 2)؛ «و به یکدیگر در گناه و تعدّی إعانت نکنید و از خداوند بترسید که عقاب خداوند شدید است». بنابراین، گرفتن و دادن ربا در کتاب خداوند مطلقاً حرام است و بنا بر مبنای علامه منصور هاشمی خراسانی حفظه الله تعالی در کتاب شریف «بازگشت به اسلام» (ص195) چیزی که در کتاب خداوند مطلقاً حرام است، قابل تخصیص به وسیله‌ی چند روایت نیست؛ خصوصاً چیزی مانند ربا که با این شدّت و غلظت تحریم شده و در حکم محاربه با خداوند و پیامبرش به شمار رفته است، تا حدّی که چه بسا قابلیّت تخصیص را ندارد.

از اینجا دانسته می‌شود که گرفتن و دادن ربا میان پدر و فرزند و زن و شوهر و گرفتن ربا از کافر جایز نیست؛ خصوصاً با توجّه به اینکه پدر و فرزند و زن و شوهر به إحسان در میان خود سزاوارترند؛ چنانکه خداوند آنان را به إحسان در میان خود امر کرده و فرموده است: «وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَبِذِی الْقُرْبَىٰ وَالْیَتَامَىٰ وَالْمَسَاکِینِ وَالْجَارِ ذِی الْقُرْبَىٰ وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِیلِ وَمَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ ۗ» (نساء/ 36)؛ «و به پدر و مادر إحسان کنید و به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و همسایه‌ی خویشاوند و همسایه‌ی کناری و همنشین و در راه مانده و کسانی که مالک آنان هستید»، در حالی که گرفتن و دادن ربا بر خلاف إحسان است و با توجّه به اینکه جواز گرفتن ربا از کافر، نظر یهود است که خداوند آنان را به سبب آن نکوهش کرده و فرموده است: «وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَکْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ ۚ» (نساء/ 161)؛ «و به سبب ربا گرفتنشان (از غیر یهود) در حالی که از آن نهی شده‌اند و خوردنشان اموال مردم را به باطل» و مسلّم است که تشبّه مسلمانان به یهود شایسته نیست.

با این وصف، گرفتن و دادن ربا مطلقاً حرام است، هر چند میان پدر و فرزند و زن و شوهر و مسلمان و ذمّی باشد و روایت رسیده با این مضمون که میان آنان ربا وجود ندارد، قابل قبول نیست و چه بسا قابل تأویل است؛ چنانکه به عنوان نمونه، شریف مرتضی (د.436ق) آن را تأویل کرده و از باب «فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِی الْحَجِّ ۗ» (بقره/ 197)؛ «در حج، نزدیکی و گناه و جدال وجود ندارد»، در مقام تأکید حرمت و به معنای این دانسته است که ربا میان آنان مانند نزدیکی، گناه و جدال در حج، حرمت بیشتری دارد، نه اینکه حرام نیست (نگاه کنید به: رسائل الشریف المرتضی، ج1، ص182).