2.مقدّمات: عقل و شرع؛ ارتباط عقل و شرع
لطفا پرسش شماره 187 مقدّمات با موضوع «عقل و شرع؛ ارتباط عقل و شرع» ثبت شده توسط «فرهاد گلستان» در تاریخ 23 اردیبهشت 1395 و پاسخ دفتر حفظ و نشر آثار علامه منصور هاشمی خراسانی؛ زمینه‌ساز عملی ظهور مهدی علیه السلام را بخوانید.
متن پرسش:
نویسنده‌ی کتاب در صفحه‌ی 212 آورده است:
«شناخت یقینی از احکام خداوند تنها با رجوع به کتاب خداوند و سنّت پیامبرش ممکن است».
جایگاه عقل در این کلام و در این شناخت چیست؟
متشکّرم
پاسخ بخش پاسخگویی به پرسش‌های دفتر حفظ و نشر آثار منصور هاشمی خراسانی:
عقل، رجوع کننده
است. توضیح آنکه در نظر علامه منصور هاشمی خراسانی حفظه الله تعالی، شناخت
یقینی از احکام خداوند تنها با رجوع عقل به کتاب خداوند و سنّت پیامبرش بر
کنار از موانع شناخت مانند جهل، تقلید، اهواء نفسانی، دنیاگرایی، تعصّب،
تکبّر و خرافه‌گرایی ممکن است؛ چراکه عقل معیار و ابزار شناخت است، ولی در
مَثَل مانند کارخانه‌ای است که برای تولید، به سالم بودن دستگاه خود از یک
سو و موادّ اولیّه‌ی مناسب از سوی دیگر نیازمند است تا به وسیله‌ی دستگاه
سالم خود از موادّ اولیّه‌ی مناسب محصول مورد نیاز را استخراج کند. در این
مثل، سالم بودن دستگاهِ عقل به معنای بر کنار بودن آن از موانع شناخت است و
موادّ اولیّه‌ی مناسب برای آن، کتاب خداوند و سنّت پیامبر اوست که هرگاه
با دستگاه سالمِ عقل مورد تجزیه و ترکیب قرار گیرند، شناخت مورد نیاز حاصل
می‌شود. از این روست که خداوند فرموده است: «یَوْمَ لَا یَنْفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ» (شعراء/ 88 و 89)؛ «روزی که نه مالی سود می‌رساند و نه فرزندانی، مگر آنکه کسی با عقلی سلیم به نزد خداوند بیاید». در مَثَل دیگر، عقل مانند چشم است که برای
مشاهده‌ی اشیاء به دو چیز نیاز دارد: یکی بینایی، با توجّه به اینکه چشم
نابینا قادر به مشاهده‌ی اشیاء نیست و دیگری نور، با توجّه به اینکه چشم
اگرچه بینا باشد، در تاریکی نمی‌تواند اشیاء را مشاهده کند. در این مثل،
بیناییِ عقل، بر کنار بودن آن از موانع شناخت است و نور، کتاب خداوند و
سنّت پیامبر اوست که هرگاه عقل بینا در روشنایی آن نظر کند، به مشاهده‌ی
اشیاء موفّق می‌شود. از این روست که خداوند دین خود را نور دانسته و فرموده
است: «جَعَلْنَاهُ نُورًا نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشَاءُ مِنْ عِبَادِنَا ۚ» (شوری/ 52)؛ «آن را نوری قرار دادیم که با آن هر کس از بندگانمان را بخواهیم هدایت می‌کنیم» و کسانی که با آن هدایت نمی‌یابند را نابینا دانسته و فرموده است: «أَفَأَنْتَ تَهْدِی الْعُمْیَ وَلَوْ کَانُوا لَا یُبْصِرُونَ» (یونس/ 43)؛ «آیا تو می‌توانی نابینایان را هدایت کنی در حالی که نمی‌بینند؟!» و فرموده است: «فَإِنَّهَا لَا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَلَٰکِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ» (حج/ 43)؛ «البته چشم‌ها نابینا نیست، ولی دل‌هایی که در سینه‌هاست نابیناست»! این گونه جایگاه عقل و ارتباط آن با شرع را در مثل‌هایی برای شما تبیین کردیم؛ «وَتِلْکَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ ۖ وَمَا یَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ» (عنکبوت/ 43)؛ «و این مثل‌ها را برای مردم می‌زنیم، در حالی که جز عالمان آن‌ها را درک نمی‌کنند».
