2.عقاید: شناخت آخرت؛ احوال برزخ، قیامت، بهشت و دوزخ

لطفا پرسش شماره 218 عقاید با موضوع «شناخت آخرت؛ احوال برزخ، قیامت، بهشت و دوزخ» ثبت شده توسط «محمدحسین نوری» در تاریخ 3 مرداد 1395 و پاسخ دفتر حفظ و نشر آثار علامه منصور هاشمی خراسانی؛ زمینه‌ساز عملی ظهور مهدی علیه السلام را بخوانید.

متن پرسش:

ضمن تشکر بابت پاسخگویی به سؤالات حقیر، استدعا دارم آقایمان جناب علامه منصور هاشمی خراسانی در مورد سؤالات ذیل راهنمایی بفرمایند:

1 . زمانی که میّت در خاک قرار می‌گیرد در شب اول قبر چه اتفاقاتی برای او می‌افتد؟

2 . فشار قبر چگونه است و مؤمن آیا می‌تواند در زندگی دنیا کاری کند که این سختی از او برداشته شود؟

3 . اموات بعد از مرگشان به کجا می‌روند و در آنجا تا زمان قیامت چه می‌کنند؟

4 . آیا می‌توانند بعد از مرگ به نزد خویشانشان که پیش‌تر مرده‌اند بروند؟

5 . آیا می‌توانند زندگان را از خوب یا بد بودن جایگاهشان مطّلع کنند؟

در پایان از خداوند متعال مسئلت دارم هرچه زودتر همه‌ی ما را به مهدی فاطمی برساند.

پاسخ بخش پاسخگویی به پرسش‌های دفتر حفظ و نشر آثار منصور هاشمی خراسانی:

برادر مؤمن!

لطفاً به نکات زیر توجّه فرمایید:

1 . خداوند به آغاز عذاب ستمکاران از «روز اوّل مرگ» اشاره کرده و فرموده است: «وَلَوْ تَرَىٰ إِذِ الظَّالِمُونَ فِی غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلَائِکَةُ بَاسِطُو أَیْدِیهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ ۖ الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا کُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ وَکُنْتُمْ عَنْ آیَاتِهِ تَسْتَکْبِرُونَ» (أنعام/ 93)؛ «و اگر ستمکاران را در سختی‌های مرگ ببینی در حالی که فرشتگان دست‌های خود را فراز آورده‌اند و (به آنان می‌گویند:) جان‌هاتان را بیرون آورید! امروز به خاطر چیزی که به ناحق درباره‌ی خداوند می‌گفتید و در برابر آیات او تکبّر می‌کردید عذاب خواری را کیفر داده می‌شوید»؛ همچنانکه به محاسبه‌ی اعمال همگان پس از مرگ اشاره کرده و فرموده است: «قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِی تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلَاقِیکُمْ ۖ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَىٰ عَالِمِ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» (جمعه/ 8)؛ «بگو هرآینه مرگی که از آن می‌گریزید همانا آن به شما می‌رسد، سپس به سوی عالِمِ پنهان و پیدا بازگردانده می‌شوید، پس او شما را از عملی که انجام می‌دادید آگاه می‌کند» و این بنا بر روایات متواتر و مشهور، به واسطه‌ی دو فرشته انجام می‌شود که در قبر به سراغ انسان می‌آیند و از او درباره‌ی خدا و پیامبرش می‌پرسند و او را از جایگاهش در آخرت آگاه می‌کنند (نگاه کنید به: مسند احمد، ج3، ص233؛ صحیح البخاری، ج2، ص102؛ صحیح مسلم، ج8، ص161؛ سنن أبی داود، ج2، ص424؛ سنن الترمذی، ج2، ص267؛ سنن النسائی، ج4، ص97؛ حسین بن سعید، الزهد، ص86؛ کلینی، الکافی، ج3، ص236)؛ همچنانکه از او درباره‌ی امامش می‌پرسند؛ چراکه در روز قیامت به همراه امامش فرا خوانده می‌شود؛ چنانکه خداوند فرموده است: «یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ ۖ» (إسراء/ 71)؛ «روزی که هر گروهی را با امامش فرا می‌خوانیم»! به این ترتیب، عذاب ستمکاران از روز اوّل مرگ و پس از محاسبه‌ی اعمال اصلی آنان که همانا اعتقادات آنان است آغاز می‌شود و تبعاً پاداش نیکوکاران نیز به همین ترتیب آغاز می‌شود؛ چنانکه عبد صالح خدا حضرت علامه منصور هاشمی خراسانی حفظه الله تعالی در ضمن خطبه‌ای فرموده است:

«هنگامی که مؤمن را در گور می‌نهند می‌ترسد؛ پس خدا بوی بهشت را به مشام او می‌رساند تا بدان آرام گیرد و اگر کسی بوی بهشت را درنیابد برای او خیر خواسته نشده است. سپس هیچ چیز برای مؤمن خوشایندتر از این نخواهد بود که دوستان خدا را در کنار خود می‌یابد و به آنان انس می‌گیرد. آن‌گاه پس از درنگی که از آن گزیری نیست، دری از درهای بهشت به روی او گشوده می‌شود، پس او مانند دامادی که به حجله‌ی عروس داخل شود، در میان دوستان خدا به بهشت داخل و دیده‌اش به آفاق آن روشن می‌گردد. در این هنگام برخی از کسانی که با او هستند می‌گویند: واگذاریدش تا خود را بازیابد؛ چراکه او از دنیا می‌آید. پس وی در سایه‌ی درختی یا بر کنار رودی یا بر فراز تختی یا در برخی خانه‌ها می‌نشیند و برای او چیزی می‌آورند تا بخورد و بیاشامد و چشمش روشن باشد و خستگی مرگ را بزداید. آن‌گاه به آرامی دوستان شایسته و خویشان نیکوکار او که پیشتر از دنیا رفته‌اند بر وی وارد می‌شوند و خوشامدش می‌گویند و او به دیدار آنان و آنان به دیدار او مسرور می‌گردند. پس چنان می‌پندارد که از سفری بازآمده یا از خواب کوتاهی برخاسته است. سپس او را به دیدار رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم مژده می‌دهند و بدین مژده سروری در او وارد می‌شود که مانند آن در او وارد نشده باشد. پس وی به زیارت آن حضرت و به زیارت خلفاء او می‌رود و مورد عنایت آنان قرار می‌گیرد. آن‌گاه او را در بهشتی که پروردگار مهربان ویژه‌ی او ساخته است ساکن می‌کنند و از نعمت‌های بی‌پایان آن بهره‌مند می‌سازند» (گفتار 21).

2 . از روایات متواتر و مشهور دانسته می‌شود که انسان در قبر تحت فشار قرار می‌گیرد و آن فشاری برای روح اوست که بسته به خوبی و بدی اعمالش، شدّت و ضعف دارد و تبعاً با توجّه به اینکه کمتر کسی اعمال بدی نداشته است، کمتر کسی از آن رهایی می‌یابد؛ تا جایی که روایت شده است حتّی کسی مانند سعد بن معاذ انصاری صحابی بزرگ رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم از آن رهایی نیافت و این در حالی بود که هفتاد هزار فرشته در تشییع جنازه‌اش حضور یافتند (نگاه کنید به: مسند أحمد، ج3، ص360؛ سنن النسائی، ج4، ص400؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ج6، ص10؛ بیهقی، إثبات عذاب القبر، ص83؛ کلینی، الکافی، ج3، ص236). لذا از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم روایت شده است که فرمود: «لَوْ نَجا أَحَدٌ مِنْ ضَغْطَةِ ٱلْقَبْرِ لَنَجا سَعْدُ بْنُ مُعاذٍ» (مسند أحمد، ج6، ص55؛ مسند ابن جعد، ص233؛ صحیح ابن حبان، ج7، ص379)؛ «اگر احدی از فشار قبر رهایی می‌یافت، هرآینه سعد بن معاذ رهایی می‌یافت»! با این حال، تردیدی نیست که اصلاح عقاید و اعمال از فشار قبر می‌کاهد و خداوند با مؤمنان مهربان است؛ چنانکه فرموده است: «مَا یَفْعَلُ اللَّهُ بِعَذَابِکُمْ إِنْ شَکَرْتُمْ وَآمَنْتُمْ ۚ وَکَانَ اللَّهُ شَاکِرًا عَلِیمًا» (نساء/ 147)؛ «خداوند به عذاب شما چه کار دارد اگر شما شکر بگزارید و ایمان آورید؟! و خداوند قدرشناسی داناست».

3 . انسان پس از مرگ بسته به عقایدی که در زندگی دنیا داشته است به یکی از سه گروه ملحق می‌شود: مقرّبان، اصحاب راست و اصحاب چپ؛ چنانکه خداوند فرموده است: «فَلَوْلَا إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ ۝ وَأَنْتُمْ حِینَئِذٍ تَنْظُرُونَ ۝ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْکُمْ وَلَٰکِنْ لَا تُبْصِرُونَ ۝ فَلَوْلَا إِنْ کُنْتُمْ غَیْرَ مَدِینِینَ ۝ تَرْجِعُونَهَا إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ ۝ فَأَمَّا إِنْ کَانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ ۝ فَرَوْحٌ وَرَیْحَانٌ وَجَنَّتُ نَعِیمٍ ۝ وَأَمَّا إِنْ کَانَ مِنْ أَصْحَابِ الْیَمِینِ ۝ فَسَلَامٌ لَکَ مِنْ أَصْحَابِ الْیَمِینِ ۝ وَأَمَّا إِنْ کَانَ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ الضَّالِّینَ ۝ فَنُزُلٌ مِنْ حَمِیمٍ ۝ وَتَصْلِیَةُ جَحِیمٍ» (واقعه/ 83-94)؛ «پس چرا هنگامی که جان به گلو می‌رسد و شما آن هنگام نظاره می‌کنید و ما به او از شما نزدیک‌تریم، ولی نمی‌بینید! پس چرا اگر شما جزا داده نمی‌شوید، او را باز نمی‌گردانید اگر راست می‌گویید؟! پس اگر او از مقرّبان باشد، برای او آسایش و خرّمی و بهشتی پرنعمت است و اگر او از اصحاب راست باشد، سلامی برای تو از اصحاب راست است و اگر از تکذیب کنندگان گمراه باشد، پس برای او پیشکشی از آب جوشان و رساندنی به دوزخ است»! بنابراین، پس از مرگ، مقرّبان در درجه‌ای بالاتر و اصحاب راست در درجه‌ای پایین‌تر از بهشت و اصحاب چپ در دوزخ ساکن می‌شوند و آن مسکنی موقّت برای آنان است که به تناسب عقایدشان برایشان ساخته شده است تا روز قیامت که به اجساد خود باز می‌گردند و درباره‌ی اعمالشان مؤاخذه می‌شوند و مزدهای خود را به طور کامل دریافت می‌کنند؛ چنانکه خداوند فرموده است: «کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ۗ وَإِنَّمَا تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ۖ» (آل عمران/ 185)؛ «هر کسی چشنده‌ی مرگ است و تنها مزدهای خود را در روز قیامت به طور کامل داده می‌شوید».

آری، روایات فراوانی در منابع سنّی و شیعه با این مضمون رسیده است که ارواح دوزخیان در وادی خشکی نزدیک به یمن با نام «برهوت» گرد می‌آیند (نگاه کنید به: عبد الرزاق، المصنّف، ج5، ص116؛ طبرانی، المعجم الأوسط، ج4، ص179؛ متقی، کنز العمال، ج14، ص99؛ برقی، المحاسن، ج2، ص573؛ ثقفی، الغارات، ج1، ص188؛ کلینی، الکافی، ج3، ص246)؛ همچنانکه روایاتی در منابع شیعه درباره‌ی گرد آمدن ارواح بهشتیان در وادی السّلام کوفه رسیده است (کلینی، الکافی، ج3، ص243؛ طوسی، تهذیب الأحکام، ج1، ص466) و این می‌تواند به معنای آن باشد که احتمالاً دروازه‌ی ورود دوزخیان به دوزخ پیش از قیامت، وادی برهوت و دروازه‌ی ورود بهشتیان به بهشت پیش از قیامت، وادی السّلام است.

4 . ارواح بهشتیان به ارواح نزدیکان خود از اهل بهشت، ملحق می‌شوند؛ چنانکه خداوند فرموده است: «وَالَّذِینَ آمَنُوا وَاتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإِیمَانٍ أَلْحَقْنَا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ» (طور/ 21)؛ «و کسانی که ایمان آوردند و فرزندانشان آنان را در ایمان پیروی کردند، فرزندانشان را به آنان ملحق می‌کنیم» و فرموده است: «جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَهَا وَمَنْ صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَأَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّیَّاتِهِمْ ۖ» (رعد/ 23)؛ «بهشت‌های عدنی که آنان و هر کس از پدران و همسران و فرزندانشان که صالح باشند به آن داخل می‌شوند» و فرموده است: «رَبَّنَا وَأَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدْتَهُمْ وَمَنْ صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَأَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّیَّاتِهِمْ ۚ» (غافر/ 8)؛ «پروردگارا! آنان و هر کس از پدران و همسران و فرزندانشان که صالح است را به بهشت‌های عدنی که وعده‌ی‌شان دادی داخل کن» و فرموده است: «فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ ۝ فَسَوْفَ یُحَاسَبُ حِسَابًا یَسِیرًا ۝ وَیَنْقَلِبُ إِلَىٰ أَهْلِهِ مَسْرُورًا» (انشقاق/ 7-9)؛ «پس هر کسی که کتابش به دست راستش داده شود، به زودی محاسبه‌ای آسان می‌شود و شادمان به سوی خانواده‌اش باز می‌گردد» و این در حالی است که دیگران از نزدیکان خود می‌گریزند و دوری می‌جویند؛ چنانکه خداوند فرموده است: «یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ ۝ وَأُمِّهِ وَأَبِیهِ ۝ وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِیهِ ۝ لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ» (عبس/ 34-37)؛ «روزی که انسان از برادرش می‌گریزد و از مادر و پدرش و از همسر و فرزندانش! هر کس در آن روز کاری دارد که او را مشغول می‌سازد»!

5 . ارواح بهشتیان آرزو دارند که زندگان را از حال خود آگاه سازند، ولی این غالباً میسّر نمی‌شود؛ چراکه بر خلاف مصلحت و حکمت خداوند است؛ چنانکه درباره‌ی مؤمن سوره‌ی یاسین فرموده است: «قِیلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ ۖ قَالَ یَا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ ۝ بِمَا غَفَرَ لِی رَبِّی وَجَعَلَنِی مِنَ الْمُکْرَمِینَ» (یس/ 26 و 27)؛ «گفته شد که به بهشت داخل شو! گفت: ای کاش قوم من می‌دانستند که پروردگارم من را آمرزید و از گرامی داشته‌ شدگان قرار داد» و درباره‌ی هلاک شدگان فرموده است: «فَلَا یَسْتَطِیعُونَ تَوْصِیَةً وَلَا إِلَىٰ أَهْلِهِمْ یَرْجِعُونَ» (یس/ 50)؛ «پس نه می‌توانند توصیه‌ای کنند و نه به سوی خانواده‌ی خود باز می‌گردند»!

خداوند روح شما برادر مؤمن را به شناخت اسلام و تلاش برای اقامه‌ی آن در جهان موفّق کند و به ارواح بهشتیانی که چه بسا در وادی السّلام منتظرتان هستند، ملحق فرماید.